Türk Musikîsinde Usûller
Sevgili Okur, eğer sen de benim gibi ritim ve usûl konularında kendini geliştirmeye çalışıyorsan, bu sayfadaki bilgileri dikkatle incelemeni öneririm. Bildiğiniz gibi temel usûl bilgilerini derli toplu bulabilmek hayli zor. Burada, Türk Musikîsi’nde yer alan usûller ve velveleleri hakkında temel bilgilere ulaşacak ve kendini bu alanda nasıl ilerletebileceğini keşfedeceksin.
Ayrıca bu yazının sonunda Türk Musikisinde Öne Çıkan Usûllere, örnek şarkılara, usûllerin velvelelerine ve Kani Karaca‘nın usûlleri işlediği ders kaydına ulaşacaksın.
Ritim (Usûl) Nedir:
Müziğin iki temel unsuru vardır: ses ve ritim. Türk musikîsinde ritim kavramı usûl olarak adlandırılır. Usûl, belirli bir düzen içinde sıralanan vuruşlardan oluşur ve bu vuruşlar farklı zaman ve kuvvetlerde gerçekleşir. Elimizle ya da bir ritim enstrümanıyla rastgele vurduğumuzda çeşitli sesler duyabiliriz. Ancak, bu sesler belirli bir düzen içinde olmadığında usûlden söz edemeyiz. Bir ritmin usûl olarak kabul edilebilmesi için vuruşların belli bir kurala göre sıralanması gerekir.
Bu doğrultuda usûl, şu şekilde tanımlanabilir: Belirli zaman ve kuvvetteki vuruşların belli bir düzen içinde sıralanmasıyla oluşan kalıplaşmış ritim gruplarıdır. Daha kısa bir ifadeyle usûl, zamanın düzenlenmiş hâlidir.
Türk Musikîsinde Usûller
Bir usûlün oluşabilmesi için en az iki zaman gereklidir. Tek zamanlı bir usûl mümkün değildir; çünkü ritim, bir düzen ve tekrar gerektirir. Bu temel bilgiler ışığında usûl’ü daha yakından tanıyacak ve Türk Musikîsinin eşsiz ritmik yapısını keşfedeceksin.
Usûl Rakamları ve Ölçü:
Her müzik eserinin en başında “anahtar ve donanım” dan sonra üst üste yazılmış birtakım sayılar görürüz. Bunlara Usûl Rakamları denir. Bu sayılardan üstteki usûlün kaç zamanlı olduğunu, alttaki ise her zaman için alınan birimi gösterir.
Ölçü ise usûl rakamlarının gösterdiği kıymetlerin tümü demektir. Ölçü portede dikine çekilmiş çizgilerle gösterilir.
Usûllerde Mertebe (Derece Hız):
Usûl rakamlarının üstündeki sayı usûlün kaç zamanlı olduğunu gösterir demiştik. Alttaki sayı ise her zaman için alınan birimi gösterir. Bir başka deyişle usûlün hızlı veya yavaşlığını gösterir. Birim sayısı küçüldükçe usûl ağırlaşır, birim sayısı büyüdükçe usûl hızlanır. Türk müziğinde buna mertebe adı verilir.
Örneğin: 3/8’ lik, 3/4 ’lük, usûl rakamları Semai Usûlünü gösterdiği halde, hızları değişiktir.
Usûl vururken, usûlü meydana getiren her birimi ayrı ayrı vurulmaz. Bazen tek başına, bazen da iki tanesi, üç tanesi, dört tanesi birleştirilerek vurulur.
4/4 lük Sofyan Usûlünde dört tane ayrı dörtlük vurulmaz baştaki iki birim birleştirilmiş şekilde sonra gelen her birim ayrı ayrı vurulur.
♩ + ♩ + ♩ + ♩ = 4/4 lük Sofyan Usûlü birimleri
1 + 1 + 1 + 1 = 4
𝅗𝅥 + ♩ + ♩ = Sofyan Usûlü’nün birleşmiş hali
2 + 1 + 1 = 4
Usûl Vurulması:
Usûl’ün her bir vuruşuna darb denir. Türk müziğinde usûller, sağ elle sağ dize, sol elle sol dize vurularak uygulanır. Ayrıca her vuruş Düm, Tek, Te, Ke, Tek-Kâ, Tâ-Hek gibi kelimelerle ifade edilirler. Bunlardan Düm ve Te darbleri sağ elle sağ dize, Tek, Kâ ve Ke darbleri ise sol dize vurulur. Ta-Hek de ise Ta hecesinde iki el birden kalkar, Hek hecesinde yine iki el beraberce iki dize vurulur.
Usûllerimizi yazarken birbirine paralel iki çizgi kullanırız. Üstteki çizgiye sağ elin vuracağı darplar alttaki çizgiye ise sol elin vuracağı darplar yazılır. Ta-Hek darplarında Hek hecesi için iki nota üst üste yazılarak sapları aşağıya doğru çekilir. Üst çizgiye yazılan notaların sapları yukarıya, alttaki çizgiye yazılan notaların sapları ise aşağıya doğru çekilir.
Türk Musikisinde Usûller, Basit ve Bileşik Olmak Üzere İkiye Ayrılırlar:
1. Basit Usûller: Oluşumuna başka bir usûl girmeyen Usûllerdir. Nim Sofyan ve Semai usûlleri bu guruba girer.
2. Bileşik Usûller: İki veya daha fazla Usûlden oluşan usûllerdir. Dört zamanlı Sofyan Usûlünden başlayarak Türk musikisinde bütün usûller bu guruptandır.
Usûller “Küçük ve Büyük” Olarak İkiye Ayrılırlar:
1. Küçük Usûller: İki zamanlıdan 15 zamanlıya kadar olan usûllerdir.
2. Büyük Usûller: On altı zamanlıdan başlayarak büyüğe doğru giden bütün Usûllerdir.
Türk Musikisinde Kullanılan Usûller Şu Kelimelerle İfade Edilir:
Düm – Tek – TeKe – TeKa – TekKa – TaHek
Düm: Kuvvetli zaman demektir. Sağ elle sağ diz üzerine vurularak ifade edilir.
Tek: Hafif zaman demektir. Sol elle sol diz üzerine vurularak ifade edilir.
TeKe: Birbirine eşit iki zaman, sağ ve sol ellerin eşit vuruşlarla dizler üzerine vurulmasıyla ifade edilir.
TeKa: Bir uzun ve bir kısa zamanı ifade eder. Sağ ve sol ellerin sağ ve sol dizlere vurulmasıyla ifade edilir.
TaHek: Sağ ve sol ellerin birlikte havaya kaldırılıp dizler üzerine vurulmasıyla ifade edilir. Usûller genellikle üç mertebelidir. 3/2 – 3/4 – 3/8 gibi.
Türk Musikisinde Öne Çıkan Usûllerden Bazıları Şunlardır:
- Nim Sofyan (2/4)
- Semai (3/4)
- Sofyan (4/4)
- Türk Aksağı (5/8)
- Yürük Semai (6/4)
- Sengin Semai (6/2)
- Devri Hindi (7/4)
- Devri Turan (7/8)
- Düyek-Ağır Düyek (8/4)
- Müsemmen (Katakofti) (8/8)
- Aksak – Ağır Aksak (9/4-8)
- Evher (9 Zamanlı)
- Raks Aksağı (9 Zamanlı)
- Oynak (9 Zamanlı)
- Curcuna (10/16)
- Aksak Semai (10/8)
- Ağır Aksak Semai (10/4)
- Çengi Harbi (10/4)
- Curcuna (10/16)
- Lenk Fahte (10/4)
- Tek Vuruş Usulü (11/8-4)
- Frenkçin Usulü (12/8-4)
- Nim Çember (12/8-4)
- İkiz Aksak (12/8)
- Nim Evsat (13/8-4)
- Bektaşi Devr-i Revanı (13/8-4)
- Mevlevi Devr-i Usül, Ayin Devr-i Revanı (14/4-8)
- Raksan, Bektaşi Raksanı (15/8)
- Fahte (20/4)
- Evsat (26/4)
- Devr-i Kebir, Muzaaf Devr-i Kebir (28/8-4)
- Muhammes (32/4)
Bonus1:
Türk Musikisinde Öne Çıkan Usûllere Örnek Şarkılar
ve
Usûllerin Velvelelerine Dair Örnekler:
| Nim Sofyan (2/4) Darıldın Mı Gülüm Bana Oyun bitti Ağla Gözüm Ağla Aşkımla Oynama Ağlama Değmez Hayat Mavi Boncuk Ankara Rüzgârı Nar Danesi Ah Bu Hayat Erkinek Güzeli Bağa Gel Bostana Adıyaman Yolu Duman Bahça Duvarı | *Düm Tek *Düm Te Ke *Düm Te Ke Düm Tek *Düm Tek Düm Te Ke *Düm Te Ke Düm Te Ke |
| Semai (3/4) Bir Şarkısın Sen Samanyolu Hatırla Sevgili Elbet Birgün Buluacağız Eski Dostlar İstanbul Sokakları Veda Busesi Şiire Gazele Gülnihal Biliyorsun Bir Zamanlar Bitliste Beş Minare Mihrabım Diyerek Yine Bir Gülnihal Kalbe Dolan Bakış Fincanın Etrafı Kaderimde Hep Güzeli Aradım Duydum Ki Unutmuşsun Ağla Gitar Fikrimin İnce Gülü Nasıl Geçti Habersiz Gölgesinde Mevsimler Ünzile | *Düm Te Ka *Düm Tek Tek *Düm Tek Te Ke *Düm Tek Tek Düme Te Ke *Düm Düm Te Ke Tek Ka |
| Sofyan (4/4) Çökertme Üsküdara Giderken Bilmiyorum Seninle Nem Kaldı İki Keklik Begonvil Fesupannallh Gamzedeyim Bana Sor Ankaranın Bağları Koskoca Mazi Hayatı Tespih Ah Bir Ateş Ver Uzun İnce Bir Yol Gönül Dağı Oy Asiye Şu Fıratın Suyu Telgrafın Telleri Muhabbet Bağına Ağladıkça Ada Sahilleri Urfalıyam Ezelden Urfanın Etrafı Mevlam Birçok Hey Onbeşli Keskin Bıçak Akdeniz Akşamları Nerden Bileceksiniz Hastane Önünde Beyoğlunda Gezersin Çarşambayı Sel Aldı Gül Dalında Öten Elfida Sunam Hep Sonradan Mavi Mavi Yemen Ellerinde Mapushane İçinde Yanıyor Gaz | *Düüm Tek Tek *Düüm Tek Ka *Düm Te Ke Düm Tek *Düm Te Ke Düm Te Ke *Düm Te Ke Tek Ka Düme Düm Tek Te Ke *Düm Düm Te Ke Tek Düm Te Ke Tek *Düm Te Ke Te Düme Düme Tek Te Ke *Düm Te Ke Tek Ka Düüm Tek Ka |
| Türk Aksağı (5/8) Divane Aşık Vardar Ovası Iğdırın Al Alması Barış Manço – Geçti Dost Kervanı | 1 2 3 4 5 Düüm Teek Tek *Düm Te Ka Düüm Tek Teeek *Düm Te Ke Düm Tek Te Ke *Düm Te Ke Tek Düm Te Ke *Düme Düm Tek Te *Düme Düm Tek Ka *Düme Düm Tek Te Ke *Düm Te Ke Tek Ka Te Ke |
| Yörük Semai (6/4) Sengin Semai (6/2) Gül Yüzlerin Şevkine Gel Sen Sanki Baharın Gülüsün Böyledir Bizim Sevdamız | 1 2 3 4 5 6 Düm Tek Tek Düm Teek *Düm Tek Tek Düme Tek Te Ke *Düm Tek Ka Düme Tek Ka *Düm Tek Tek Düme Tek Ka |
| Devr-İ Turan (7/8) Devr-İ Hindi (7/4) Ey Güzellerden Güzel Ruhum Yağmur Yağar Taş Üstüne Hicaz Mandra | 1 2 3 4 5 6 7 Düüm Teek Teeek *Düme Düme Düm Tek Tek 1 2 3 4 5 6 7 Düm Tek Tek Düüm Teek *Düm Tek Tek Düm Te Ke Düm Tek *Düm Tek Te Ke Düm Te Ke Tek Ka *Düm Tek Tek Dü Me Tek |
| Düyek (8/4) Bülbüller Sazda Kaç Kadeh Kırıldı Sevemez Kimse Seni Hasretinle Yandı Gönlüm Elveda Meyhanesi Çökertme Gel Gündüzle Gece Olalım İki Keklik Ağlama Değmez Nerden Bileceksiniz Dalgalandım Da Duruldum Yıldızların Altında Bir İhtimal Daha Var Sen Kimseyi Sevemezsin Şarkılar Seni Söyler Kal Benim İçin Bir Bakış Baktı/Bağdat Gül Döktüm Yollarına Gitmesin Gözlerinden Parıltı | *Düm Teek Tek Düm Teek *Düm Te Ke Tek Ka Düme Düm Tek Te Ke *Düm Te Ke Düm Tek Düme Düm Tek Te Ke *Düm Te Ke Tek Tek Düme Tek Tek |
| Müsemmen (8/8) Hem Cemali Gösterin | 1 2 3 4 5 6 7 8 Düüüm Teek Teeek *Düm Düm Te Ke Tek Ka Düme Tek Ka *Düm Tek Te Ke Düme Düm Teek Tek *Düm Tek Ka Düme Düm Tek Ka *Düm Düm Te Ke Tek Ka Düme Tek Ka Tek Ka |
| Aksak (9/4) Haktır Allah Muhammed | 1 2 3 4 5 6 7 8 9 D Teke Tek Ka Düme Düm Teek Tek *Düm Teke Düm Tek Tek *Düm Teke Düm Tek Düme Düm Teeek Tek |
| Aksak (9/8) Kara Bulutları Kaldır Aradan Ay Doğdu Batmadı Mı Tel Tel Taradım Penceremin Perdesi Kara Gözlüm Efkarlanma Çadırımın Üstüne Bülbülüm Altın Kafes Aşkınla Yana Yana Gözlerin Sefalar Getirdiniz | 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Düüm Te Ke Düüm Teek Tek *Düm Te Ke Düüm Teek Tek *Düm Te Ke /3 Düm Tek Te Ke |
| Oynak (9/8) Semai + Darp | *Düm Tek Tek Düüm Teek Teek *Düm Te Ka Düme Düme Tek Ka Tek Ka *Düm Te Ka Düme Düme Te Ke Te Ke |
| Aksak ve Evfer (9/8) Sofyan + Türk Aksağı Çadırımın Üstüne | *Düüm Tek Ka Düüm Teek Tek *Düm Te Ke Tek Ka Düme Düm Tek Tek |
| Aksak Semai (10/8) Havada Bulut Yok Fincanın Etrafı Kimseye Etmem Şikâyet Iğdır Al Alma | *Düüm Te Ka Düüm Teek Tek *Düm Te Ke Tek Ka Te Ke Düme Düm Teek Tek *Düm Te Ke Tek Ka Te Ke Düme Düm Tek Te Ke Te Ke |
| Çengi Harbi (10/4) | *Düm Tek Düm Tek Düm Tek Tek *Düm Tek Tek Düm Tek Düm Tek *Düm Tek Tek Düm Tek Tek |
| Curcuna (10/16) | *Düm Te Ka Düm Tek Tek |
| Lenk Fahte (10/4) | *Düüm TeEek Düm Teek Te Ke |
| Tek Vuruş Usulü (11/8-4) Türk Aksağı + Darp | *Düüm Teek Tek Düüm Teek Teek / Düüm Teek Tek |
| Frenkçin Usulü (12/8-4) Peşrev + Mevlevi | *Düm Düüm Düm Düüm Tek Ka Tek Ka *Düm Düüm Düm Düüm Te Ke Te Ke *Düm Düm Te Ke Tek Ka Düüm Düm Te Ke Tek Ka Düme Düme Te Ke Te Ke Düme Düme Te Ke Te Ke Tek Ka Tek Ka |
| Nim Çember (12/8-4) | *Düüm Te Ke Düüm Tek Te Ke |
| İkiz Aksak (12/8) | *Düm Tek Tek / Düüm Teek / Düüm Teek Tek |
| Nim Evsat (13/8-4) | *Te Ka Te Ka Düüm Düüm Te Ka Te Ka Düüm Düüm *Düm Düm Te Ke Tek Ka Düme Düme Te Ke Te Ke Tek Ka Tek Ka *Te Ka Te Ka Düm Te Ke Tek Ka Düm Te Ke Tek Ka *Düüm TeKe Düüm Teek Tek Düüm Te Ke |
| Bektaşi Devr-i Revanı (13/8-4) | *Düüm Te Ke Düüm Teek Tek Düüm Te Ke |
| Mevlevi Devr-i Usül (14/8) Ayin Devr-i Revanı (14/8) | *Düüüm Düüm Teek Düüüm Teek Tek *Düm Tek Ka Düme Tek Ka Düme Düme Tek Ka Tek Ka |
| Raksan, Bektaşi Raksanı (15/8) | *Düüm Te Kaa / Düüm Te Kaa / Düüm Teek Tek *Düm Tek Tek Düüm Tek Teek Düüm Teek Tek Teek |
| Fahte (20/4) | *Düüm Düm Düm Teek Teek Teek Düüm TeE Teek Te Ke Te Ke |
| Evsat (26/4) | *Te Ke Te KaA Düüm Teek Düüm Düüm Teek Te KaA Düüüm Düüüm |
| Devr-i Kebir (28/4) Muzaaf Devr-i Kebir (28/8-4) | *Düüm Düüm Teek Düm Tek Te Ke Düm Tek Teek Teek Düüm Düüm Te Tek Tek Ka Tek Ka *Düme Düme Düm Tek Te Ke Düm Tek Te Ke Düm Teek Teek |
| Muhammes (32/4) | *Düm Düm Tek Te Ke Tek Ka Tek Ka Düme Düme Düme Tek Ka Tek Ka Tek Tek Tek Te – Te Ke – Tek Ka Düme Düme Te Ke Tek Ka Tek Ka |
Bonus2:
Kani Karaca Dersi:
Türk Musikisinde Usûller
Bu yazıyı hazırlamama yardımcı olan Öğretmen ve Müzisyen Yaşar Ersel Ayvaz‘a teşekkür ediyorum.
Varlık Ergen sitesinden daha fazla şey keşfedin
Son gönderilerin e-postanıza gönderilmesi için abone olun.
Yorum bırakın